Danas obilježavamo Svjetski dan migracije riba, kojim se želi istaknuti potreba za očuvanjem slatkovodnih staništa i migratornih vrsta koje su često ugrožene izgradnjom brana i drugim negativnim uticajima ljudi na životnu sredinu. Biodiverzitet slatkovodnih riba je u svijetu a i kod nas ugrožen. Slatkovodni ekosistemi trpe razne negativne posljedice i time dovode opstanak mnogih vrsta u tim sredinama, koje zavise od slobodnog protoka kroz vodu, a najviše u doba mrijesta.
Migracije predstavljaju odlazak iz jednog staništa u drugo, kako svakodnevno tako posebno i sezonski, u određeno doba godine, ali i u određenoj životnoj dobi. Migracije se tako dešavaju ili samo jednom ili više puta u životnom ciklusu određenih vrsta. Najčešće riblje vrste migriraju zbog potrebe za razmnožavanjem, tj mrijesta, ali isto tako i zbog potrage za hranom ili toplijim staništima. Na osnovu kretanja tako razlikujemo vrste koje se kreću samo u slatkim vodama (potamodromne) i one koje se kreću samo u slanim vodama (okeanodromne). Pored nih imamo i vrste koje obitavaju i u slatkim i u slanim vodama (diadromne) u zavisnosti od svog životnog stadijuma i potrebe. Vrste kao što su pacifički losos (Oncorhynchus tshawytscha) živi u slanim, a migrira i mrijesti se u slatkim vodama (anadromna). Ova vrsta na svojim putovanjima prelazi od 1400 km pa čak i do 3000 km puta, a pri tome savladavaju visinske prepreke od po nekoliko metara. Na tom putu se susreću sa raznim barijerama, koje u zadnjih nekoliko decenija ne uspijevaju da savlade, što je dovelo do toga da je ova vrsta pretrpila drastično smanjenje populacije. Postoje i vrste koje žive u rijekama, a razmnožavaju se u slanim vodama (katadromne), kao što je evropska jegulja (Anguilla anguilla). Ova vrsta na svom putovanju prelazi i do 10.000 km, jer prelazi put npr iz Sargaskog mora gdje se mrijesti, pa do slatkovodnih rijeka Evrope, među kojima su i rijeke Balkana. Takođe postoje i vrste koje se kreće izmeđi slatkih i slanih voda, ali ne zbog reprodukcije (amfidromne). Jedna od njih je i cipal putnik (Chelon labrosus) koji prelazi velike distance radi hrane i selidbe u toplije krajeve.
Preko 11.000 vrsta riba migrira kako bi uspješno završile svoj životni ciklus. Njih oko 1.100 vrsta se smatra izuzetno posebnim i kultnim jer savladavaju izuzetno duga putovanja i nailaze na razne prepreke kako bi održali svoju populaciju, kako bi opstale ali i kako bi bile sastavni dio prirode, karika u lancu koja održava ravnotežu. Prema podacima, tako smo došli u situaciju da je u Evropi samo oko 40% rijeka u dobrom stanju, a mahom su sve u pitanju gornji tokovi rijeka, koji su netaknuti od strane čovjeka koji je glavni krivac za narušavanje ovih slatkovodnih ekosistema. I kod nas mnoge vrste riba se nalaze u opasnosti po pitanju opstanka, neke od njih koje migriraju su: pastrmka, štuka, mrena, nosara, manić, kečiga, smuđ i druge. Migracije su danas veoma otežane, največi problem predstavljaju izgradnje brana i hidroakumulacija, a takođe štetan uticaj je i krivolov.
Pored činjenice da su mnoge postojeće brane stvarna fizička prepreka i problem za nesmetan životni ciklus vrsta, u našoj zemlji se i dalje favorizuju projekti stavljanja vode u cijevi, pravljenja brana i fizičkih barijera. Vode su već zagađene netretiranim kanalizacionim otpadnim vodama, krivolov je još prisutan i na sve to se i dalje podstiču projekti barijera na našim divljim prirodnim rijekama.
Na do sada izgrađenih 119 malih hidroelektrana, štete su katastrofalne. Riblje staze u praksi ne funkcionišu, a biološki minimum je takav da na mnogim rijekama imamo potpuno prazno korito, a čest je i prizor nevjerovatanog pomora ribe. Ono što nam predstavlja zabrinjavajuću činjenicu jeste da je do sada planirano da se u Bosni I Hercegovini izgradi i do 500 objekata malih hidroelektrana, a na Balkanu uopšte ta brojka ide i do 3.000 objekata. Sve ovo za svrhu zarade, nauštrb prirode, ali i građana.
Oko 1,2 miliona brana i barijera fragmentisalo je evropske rijeke. Mnoge od njih su zastarjele i napuštene, a u nekim slučajevima stare i po jedan vijek. Smatra se da je najmanje 150.000 starih, zastarjelih i “nepotrebnih barijera”. Sve ove fragmentacije vodotokova utiču na brojnost populacija migratornih riba, pa je tako u zadnjih 50 godina njihova brojnost populacija pala za čak 93 procenta, što je poražavajuće. Strategija Evropske Unije o biodiverzitetu za 2030. godinu, koja je inače dio Evropskog zelenog dogovora je da se stvori najmanje 25.000 kilometara slobodnog toka rijeka. Troškovi restauracije brana i barijera su znatno veći od troškova rušenja, te je ovo i efikasan i isplativ način za obnovu rijeka.
U svrhu toga neophodno je da zaštitimo naše prirodne, čiste i divlje rijeke, da sačuvamo plavo srce Evrope, rijeke Bosne i Hercegovine koje su jedne od rijetkih u Evropi koje su netaknute i dalje, a kojima treba zaštita običnih ljudi. Pored činjenice da energije koje te elektrane proizvode, imamo sasvim dovoljno, trebamo se kao društvo posvetiti očuvanju naših rijeka i živog svijeta u njima. U svijetu je sve učestalija pojava uklanjanja brana, tj. njihovog rušenja. Predvodnik u tome je Sjeverna Amerika u kojoj je do sad uklonjeno oko 1.400 brana, dok je u Evropi ukupno taj broj do sad dosegao do 4.500 različitih vrsta pregrada. „Dam Removal Europe“ (DRE) je inicijativa koja ima za cilj da smanji broj brana u Evropi, a isto tako i da “oživi” rijeke. Prema njihovom izvještaju, tokom 2021. godine u Evropi je uklonjeno 239 brana, što je znatan porast ovakve inicijative u Evropi, jer je ta brojka u 2020. godini iznosila 101 uklonjeni objekat. Najveći broj uklonjenih brana u prošloj godini je imala Španija, čak 108 njih, a takođe se najveća uklonjena brana (od 13 metara) nalazila upravo u Španiji. Finska je jedna od najefikasnijih zemalja u pogledu uklanjanja riječnih barijera. Ova nordijska zemlja uklanja čak i aktivne hidroelektrane. Po prvi put prošle godine, Portugal, Slovačka i Finska su uklonile barijere u svojim zemljama. Crna Gora je prvi ovakav slučaj u zemljama zapadnog Balkana. Ona je uklonila tri brane na rijeci Vezišnici, a sve radi poboljšanja ekološkog statusa rijeke.
Danas je dan kada treba da zastanemo i razmislimo da možemo uticati na očuvanje naše prirode, naših rijeka i naših migratornih vrsta riba. Ako neko mijenja na gore, mi treba i moramo stvari mijenjati na bolje. Zaštitimo rijeke, sačuvajmo migratorne ribe ali i sve druge. Sačuvajmo životnu sredinu, jer od nje zavisi i naš opstanak.
Ribama su potrebni prohodni putevi.
Srećan dan migratornih vrsta riba.
Sloboda rijekama.